Dopamine tekort: waarom motivatie en plezier verdwijnen

Wat is dopamine?

Dopamine is een neurotransmitter en hormoon. Neurotransmitters zijn boodschapperstoffen die signalen doorgeven tussen zenuwcellen in je hersenen. Dopamine wordt aangemaakt in de substantia nigra, het ventraal tegmentum en de hypothalamus, en komt via zenuwbanen vrij in andere hersengebieden.¹ Het heeft zowel stimulerende als remmende effecten en speelt een rol bij beweging, motivatie, stemming, slaap, aandacht, leren en geheugen. Als hormoon is dopamine onder meer betrokken bij de regulatie van de bloeddruk.²

Je lichaam maakt dopamine aan uit het aminozuur tyrosine, dat ontstaat uit het aminozuur fenylalanine uit voeding zoals vlees, eieren, peulvruchten, noten en zaden. Met behulp van de enzymen tyrosinehydroxylase en aromatisch L-aminozuur (DOPA) decarboxylase wordt tyrosine omgezet in levodopa (L-DOPA) en vervolgens in dopamine. De gevormde dopamine wordt opgeslagen in blaasjes van zenuwcellen en komt vrij als hier het signaal voor wordt afgegeven. Vervolgens bindt dopamine zich aan dopamine-receptoren van de volgende zenuwcel, waar het zijn werk uitoefent.¹

Wat doet dopamine?

Dopamine speelt een rol in het beloningssysteem en in de motivatie om in actie te komen. Uit onderzoek blijkt dat dopamine al vóór een activiteit vrijkomt en je stimuleert om deze uit te voeren.³ De afgifte gebeurt gecontroleerd en bij handelingen die het brein als belonend beschouwt, zoals eten, bewegen en seks. Dit geeft een prettig gevoel, waardoor je het gedrag wilt herhalen en gemotiveerd blijft bij functies die belangrijk zijn voor dagelijks functioneren.

Bij een tekort aan dopamine werkt het beloningssysteem minder efficiënt. Daardoor ervaar je minder voldoening en neemt de motivatie af om activiteiten te ondernemen.

Dopamine en verslaving

Dopamine heeft ook een belangrijke rol bij verslavingen.⁴ Verdovende middelen veroorzaken een abnormaal hoge afgifte, waardoor dopamine-receptoren minder gevoelig worden en het beloningssysteem verstoord raakt. Er is dan steeds meer van het middel nodig om hetzelfde effect te bereiken.

Daarnaast komen gedragsverslavingen steeds vaker voor, zoals het overmatig gebruik van smartphones en sociale media. Bij meldingen, likes en nieuwe content wordt het beloningssysteem telkens opnieuw geactiveerd.⁵

Dopamine tekort: wat zijn de symptomen?

Een tekort aan dopamine betekent dat het dopamineniveau in het lichaam verlaagd is. Omdat dopamine betrokken is bij verschillende systemen en functies in de hersenen en het lichaam, kunnen de symptomen uiteenlopen:⁶

Problemen met bewegen:

• Stijfheid van spieren
• Spierkramp
• Tremoren in rust (ritmische trillingen van hoofd, armen of handen door spiersamentrekkingen)
• Moeite met het starten van bewegingen
• Problemen met balans
• Problemen met coördinatie
• Rusteloze benen

Stemming en motivatie:

• Verlies van motivatie in alledaagse activiteiten
• Prikkelbaarheid en nervositeit
• Geen plezier beleven aan activiteiten die voorheen prettig waren (anhedonie)
• Deprimerende en hopeloze gevoelens
• Een verlaagd libido
• Laag zelfvertrouwen
• Moeite met boosheid en woede
• Sociale terugtrekking

Cognitieve symptomen:

• Vergeetachtigheid en geheugenproblemen
• Concentratieproblemen
• Moeite met plannen
• Moeite met het maken van beslissingen
• Moeite met het regelen van alledaagse taken
• Impulsiviteit

Andere symptomen:

• Vermoeidheid
• Slaapproblemen
• Chronische constipatie
• Een ongunstig effect op de bloeddruk, zoals een hoge bloeddruk⁷
• Centrale vermoeidheid (een vorm van vermoeidheid die ontstaat in het centrale zenuwstelsel en zorgt voor een minder efficiënte spieraansturing)⁸

Dopamine tekort oorzaak: hoe ontstaat het?

Er zijn verschillende factoren die een rol spelen bij het ontstaan van een tekort aan dopamine. We bespreken deze hieronder.

Erfelijke factoren

Erfelijkheid kan een rol spelen bij een verlaagd dopamineniveau. Genetische afwijkingen kunnen de aanmaak, binding of het hergebruik van dopamine beïnvloeden. Soms gaat het om een aangeboren aandoening, maar vaak is het een combinatie van genetische aanleg en omgevingsinvloeden.

Daarnaast kan genetische aanleg ervoor zorgen dat er minder dopamine-receptoren aanwezig zijn. Hierdoor werkt het beloningssysteem minder efficiënt, wat de gevoeligheid voor verslaving kan vergroten.⁹ Verdovende middelen kunnen dan een sterk belonend effect geven, waardoor herhaling van het gedrag wordt gestimuleerd.

Leefstijl factoren en omgevingsinvloeden

Externe factoren kunnen het dopamineniveau ongunstig beïnvloeden, waaronder:

• Voeding. Gezonde, gevarieerde voeding ondersteunt de aanmaak van dopamine.¹⁰ Eiwitten leveren tyrosine en fenylalanine, terwijl B-vitaminen, ijzer, zink en koper nodig zijn voor de omzetting naar dopamine.¹¹ Een hoge inname van verzadigde vetten kan juist de opname in de hersenen bemoeilijken.
• Overgewicht en een dopaminetekort kunnen elkaar versterken. Bij obesitas lijkt de dopamineafgifte verminderd te zijn.¹² Hierdoor wordt eten minder belonend, wat kan leiden tot grotere hoeveelheden eten om hetzelfde gevoel te bereiken. De afname in dopamine kan bovendien fysieke activiteit bemoeilijken.¹³
• Stress. Chronische stress wordt in verband gebracht met een verminderde aanmaak en werking van dopamine, vooral in hersengebieden die betrokken zijn bij emoties, beloning en motivatie.¹⁴
• Slaaptekort. Bij slaaptekort zijn dopamine-receptoren minder beschikbaar.¹⁵ Hoewel het lichaam ter compensatie meer dopamine aanmaakt, kan het minder goed binden en benut worden.¹⁶
• Seizoensveranderingen. Daglicht beïnvloedt het dopaminesysteem.¹⁷ In perioden met weinig zonlicht, zoals in de winter, lijken minder receptoren beschikbaar te zijn, waardoor dopamine minder effectief werkt.¹⁸ Dit kan bijdragen aan een winterdip met minder energie en motivatie.
• Middelenmisbruik. Het (overmatig) gebruik van verdovende middelen verlaagt zowel het aantal dopamine-receptoren als de dopamineafgifte.¹⁹ Langdurig gebruik kan blijvende veranderingen in het brein veroorzaken.⁹
• Overmatig smartphone- sociale mediagebruik. Veelvuldig scrollen en het ontvangen van meldingen activeert voortdurend het beloningssysteem. Dit wordt in verband gebracht met een verminderde dopamineaanmaak.⁵

Medische oorzaken en aandoeningen

Dopamine wordt in specifieke hersengebieden aangemaakt. Hersenletsel in deze gebieden kan de zenuwcellen die dopamine produceren, of de receptoren waaraan dopamine zich kan binden. Beschadigen. Dit kan leiden tot een dopamine tekort.

Een tekort aan dopamine wordt ook gelinkt aan de volgende aandoeningen en medische factoren:

• Neurologische aandoeningen. Hierbij kunnen de zenuwcellen die dopamine produceren worden aangetast. Dit kan leiden tot klachten zoals trillingen in rust, stijve spieren en tragere bewegingen.
• Aandachtsproblemen. Een verstoring in het dopamine-beloningssysteem wordt in verband gebracht met een lagere motivatie en moeite met het vasthouden van aandacht bij taken die weinig beloning geven.²⁰
• Neerslachtige gevoelens. Kenmerken zoals verlies van plezier, minder motivatie en een gevoel van hopeloosheid worden in verband gebracht met een verminderde overdracht en hergebruik van dopamine.²¹
• Hormonale veranderingen. Oestrogeen lijkt de aanmaak, afgifte en het hergebruik van dopamine te bevorderen.²² Ook progesteron kan invloed hebben op het dopaminesysteem. Een afname van deze hormonen kan merkbaar zijn tijdens de menstruatie en de overgang.
• Medicatiegebruik. Sommige medicijnen kunnen de werking van dopamine verminderen doordat ze dopamine-receptoren blokkeren, zoals bepaalde middelen tegen misselijkheid of middelen die worden ingezet bij psychische klachten.²³

Tot slot

Dopamine is een neurotransmitter die betrokken is bij verschillende processen in het lichaam, waaronder beweging, motivatie en het ervaren van beloning. Een tekort kan zich uiten in uiteenlopende symptomen, variërend van minder plezier en motivatie tot veranderingen in het bewegingspatroon. Genetische factoren, leefstijl en verschillende lichamelijke omstandigheden spelen hierbij een rol.

Dopamine staat bovendien niet op zichzelf: ook andere neurotransmitters moeten in evenwicht zijn om goed te functioneren. Een gebalanceerd systeem draagt bij aan hoe je je voelt en hoe je dagelijks functioneert.